Gleby tatrzańskie
Gleba jest łącznikiem pomiędzy przyrodą nieożywioną i ożywioną. Tworzy się ze zwietrzeliny skalnej, przekształconej pod wpływem czynników klimatycznych, procesów geomorfologicznych oraz organizmów żywych.
Na obecny stan pokrywy glebowej wpłynął także człowiek. Wypas owiec czy pozyskiwanie drewna nie były obojętne dla tego wyjątkowo wrażliwego elementu siedliska. Doskonałym przykładem jest zniszczona gleba w Dolinie Jaworzynki, która obecnie podlega regeneracji.
Główny kierunek procesu glebotwórczego różnicuje się w Tatrach w zależności od podłoża geologicznego, rzeźby terenu oraz klimatu i pokrywy roślinnej. W piętrze halno-turniowym główną rolę w powstawaniu gleb odgrywa czynnik geomorfologiczny - spływy gruzowe, lawiny gruntowe itp. W piętrze kosodrzewiny i w górnej części regla górnego gleby tworzą się głównie pod wpływem klimatu i roślinności, i to, jaka jest skała macierzysta, nie ma większego znaczenia. Z kolei na gleby regla dolnego wpływa przede wszystkim podłoże skalne. Warto dodać, że w Tatrach często występuje zjawisko ażurowości pokrywy glebowej - wśród gleb o dobrze wykształconym profilu znajdują się wyspy skalistych utworów bezglebowych oraz różne warianty gleb inicjalnych.
Powyżej górnej granicy lasu duże powierzchnie zajmują gleby początkowego stadium rozwojowego (gleby inicjalne skaliste i rumoszowe na skałach krystalicznych, rędziny inicjalne i rumoszowe na skałach węglanowych) oraz gleby płytkie i słabo wykształcone (rankery – na skałach krystalicznych, rędziny, zwykle próchniczne – na skałach węglanowych).
Gleby inicjalne skaliste (litosole) to cienka warstwa próchnicy leżąca bezpośrednio na słabo zwietrzałej skale. Gleby inicjalne rumoszowe (regosole) występują na rumowiskach i piarżyskach, stąd w profilu glebowym dużo okruchów skalnych. Gleby te zajmują największą powierzchnię w Tatrach Wysokich. Podobną budowę mają rędziny inicjalne i rumoszowe, których najwięcej jest na Czerwonych Wierchach i Giewoncie. Istnienie tych gleb, jak już wspomniano, zależy od procesów geomorfologicznych, które zachodzą niemal stale, co gwarantuje ich inicjalny charakter.
W części krystalicznej Tatr, pod murawami alpejskimi oraz częściowo w strefie kosówki, tworzą się z kolei rankery bielicowe. Zawierają one sporo materii organicznej słabo rozłożonej, podmurszałej i kwaśnej. Jest to najbardziej rozpowszechniony rodzaj gleby w piętrze hal w Tatrach Zachodnich, choć oczywiście występuje także w Tatrach Wysokich. W analogicznych miejscach na skałach węglanowych, ale także niżej w strefie regli, mamy do czynienia z rędzinami próchnicznymi.
W piętrze kosodrzewiny i górnej części regla górnego, w wyniku nagromadzenia się słabo rozłożonych części organicznych, m.in. dużego opadu igliwia, w glebach tworzą się poziomy próchniczne o grubości ponad 20 cm. Słaby rozkład i akumulacja materii organicznej spowodowana jest małą aktywnością organizmów i warunkami klimatycznymi w najwyższych partiach Tatr. Skutkiem tego jest niskie pH poziomu butwinowego (wysoka kwasowość), nawet gdy skała macierzysta jest zasobna w węglan wapnia. Na skałach bezwęglanowych gleby takie nazywamy rankerami butwinowymi, a na podłożu ze skał węglanowych - rędzinami butwinowymi.
Na zwietrzelinach granitoidów i skał metamorficznych, zwykle na osadach morenowych, gdzie podłoże jest przepuszczalne, niektóre produkty rozkładu minerałów glebowych są wypłukiwane z górnych warstw gleby i przemieszczają się w głąb profilu glebowego. Gleby, w których zachodzi ten proces, to gleby bielicowe. Cechuje je zakwaszenie poziomów powierzchniowych i mała zawartość substancji pokarmowych. Tworzą siedlisko dla borów górnoreglowych i namorenowych borów świerkowych w reglu dolnym.
Na zwietrzelinach skał węglanowych powstają rędziny. Są one glebami płytkimi lub średnio głębokimi z dobrze wykształconym poziomem próchnicznym i dużą zawartością części szkieletowych. Głębsze pokrywy zwietrzeniowe stanowią podłoże dla gleb brunatnych. Zajmują one rozległe powierzchnie. W reglu dolnym licznie występują gleby mające właściwości pośrednie między glebami brunatnymi i rędzinami - rędziny brunatne. Są to utwory zasobne w substancje pokarmowe dla roślin, tworzące siedliska dla mieszanych lasów dolnoreglowych oraz nawapiennych świerczyn górnoreglowych. Na spłaszczeniach stokowych i podstokowych spotyka się gleby deluwialne, powstałe w wyniku osuwania się osadów i erozyjnej działalności wody, natomiast w dolinach potoków i rzek tatrzańskich występują żyzne mady, utworzone z nagromadzonego materiału niesionego przez wody. Oba te utwory należą do tzw. gleb napływowych, bogatych w substancje biogenne.
Także pod wpływem wody, ale stagnującej na nieprzepuszczalnym podłożu, wykształcają się gleby glejowe, torfowe i murszowe. Gleby glejowe powstają na spłaszczeniach lub u podnóży stoków, w obrębie młak i źródlisk. Gleby torfowe i murszowe są elementem pokrywy glebowej w miejscach zarastania stawków polodowcowych.
Główny kierunek procesu glebotwórczego różnicuje się w Tatrach w zależności od podłoża geologicznego, rzeźby terenu oraz klimatu i pokrywy roślinnej. W piętrze halno-turniowym główną rolę w powstawaniu gleb odgrywa czynnik geomorfologiczny - spływy gruzowe, lawiny gruntowe itp. W piętrze kosodrzewiny i w górnej części regla górnego gleby tworzą się głównie pod wpływem klimatu i roślinności, i to, jaka jest skała macierzysta, nie ma większego znaczenia. Z kolei na gleby regla dolnego wpływa przede wszystkim podłoże skalne. Warto dodać, że w Tatrach często występuje zjawisko ażurowości pokrywy glebowej - wśród gleb o dobrze wykształconym profilu znajdują się wyspy skalistych utworów bezglebowych oraz różne warianty gleb inicjalnych.
Powyżej górnej granicy lasu duże powierzchnie zajmują gleby początkowego stadium rozwojowego (gleby inicjalne skaliste i rumoszowe na skałach krystalicznych, rędziny inicjalne i rumoszowe na skałach węglanowych) oraz gleby płytkie i słabo wykształcone (rankery – na skałach krystalicznych, rędziny, zwykle próchniczne – na skałach węglanowych).
Gleby inicjalne skaliste (litosole) to cienka warstwa próchnicy leżąca bezpośrednio na słabo zwietrzałej skale. Gleby inicjalne rumoszowe (regosole) występują na rumowiskach i piarżyskach, stąd w profilu glebowym dużo okruchów skalnych. Gleby te zajmują największą powierzchnię w Tatrach Wysokich. Podobną budowę mają rędziny inicjalne i rumoszowe, których najwięcej jest na Czerwonych Wierchach i Giewoncie. Istnienie tych gleb, jak już wspomniano, zależy od procesów geomorfologicznych, które zachodzą niemal stale, co gwarantuje ich inicjalny charakter.
W części krystalicznej Tatr, pod murawami alpejskimi oraz częściowo w strefie kosówki, tworzą się z kolei rankery bielicowe. Zawierają one sporo materii organicznej słabo rozłożonej, podmurszałej i kwaśnej. Jest to najbardziej rozpowszechniony rodzaj gleby w piętrze hal w Tatrach Zachodnich, choć oczywiście występuje także w Tatrach Wysokich. W analogicznych miejscach na skałach węglanowych, ale także niżej w strefie regli, mamy do czynienia z rędzinami próchnicznymi.
W piętrze kosodrzewiny i górnej części regla górnego, w wyniku nagromadzenia się słabo rozłożonych części organicznych, m.in. dużego opadu igliwia, w glebach tworzą się poziomy próchniczne o grubości ponad 20 cm. Słaby rozkład i akumulacja materii organicznej spowodowana jest małą aktywnością organizmów i warunkami klimatycznymi w najwyższych partiach Tatr. Skutkiem tego jest niskie pH poziomu butwinowego (wysoka kwasowość), nawet gdy skała macierzysta jest zasobna w węglan wapnia. Na skałach bezwęglanowych gleby takie nazywamy rankerami butwinowymi, a na podłożu ze skał węglanowych - rędzinami butwinowymi.
Na zwietrzelinach granitoidów i skał metamorficznych, zwykle na osadach morenowych, gdzie podłoże jest przepuszczalne, niektóre produkty rozkładu minerałów glebowych są wypłukiwane z górnych warstw gleby i przemieszczają się w głąb profilu glebowego. Gleby, w których zachodzi ten proces, to gleby bielicowe. Cechuje je zakwaszenie poziomów powierzchniowych i mała zawartość substancji pokarmowych. Tworzą siedlisko dla borów górnoreglowych i namorenowych borów świerkowych w reglu dolnym.
Na zwietrzelinach skał węglanowych powstają rędziny. Są one glebami płytkimi lub średnio głębokimi z dobrze wykształconym poziomem próchnicznym i dużą zawartością części szkieletowych. Głębsze pokrywy zwietrzeniowe stanowią podłoże dla gleb brunatnych. Zajmują one rozległe powierzchnie. W reglu dolnym licznie występują gleby mające właściwości pośrednie między glebami brunatnymi i rędzinami - rędziny brunatne. Są to utwory zasobne w substancje pokarmowe dla roślin, tworzące siedliska dla mieszanych lasów dolnoreglowych oraz nawapiennych świerczyn górnoreglowych. Na spłaszczeniach stokowych i podstokowych spotyka się gleby deluwialne, powstałe w wyniku osuwania się osadów i erozyjnej działalności wody, natomiast w dolinach potoków i rzek tatrzańskich występują żyzne mady, utworzone z nagromadzonego materiału niesionego przez wody. Oba te utwory należą do tzw. gleb napływowych, bogatych w substancje biogenne.
Także pod wpływem wody, ale stagnującej na nieprzepuszczalnym podłożu, wykształcają się gleby glejowe, torfowe i murszowe. Gleby glejowe powstają na spłaszczeniach lub u podnóży stoków, w obrębie młak i źródlisk. Gleby torfowe i murszowe są elementem pokrywy glebowej w miejscach zarastania stawków polodowcowych.